به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «آداب معاشرت» به قلم آقایان «سید محمد مقدس نیا» و «محمد مهدی محمدی» به ابعاد مختلف معاشرت در موضوعات گوناگون پرداخته است که در شماره های مختلف تقدیم نگاه شما خوبان خواهد شد.
امر به معروف و نهی از منکر
آیـیـن مـقـدس اسـلام، در کـنـار دیـگر برنامه های سازنده فردی و اجتماعی خود، از پیروانش می خـواهـد، کـه نـسـبـت بـه آنـچه از دیگران می بینند، بی تفاوت نباشند، بلکه آنها را به سوی خـوبـیـهـا فـراخـوانـده، از بـدیـهـا بـازدارنـد. این دو وظیفه اساسی «دعوت مردم به خوبیها و جلوگیری از بدی ها»، «امر به معروف و نهی از منکر» نام دارد.
«مـعـروف » در لغـت به معنای شناخته شده و «منکر» به معنای ناشناخته است و اسلام، کارهای خـوب را از ایـن جهت که با فطرت الهی انسان آشنا و سازگار است، شناخته شده و کارهای بد را نیز از این جهت که با فطرت پاک وی بیگانه بوده و موجب سقوط و انحطاط اوست، ناشناخته مـعـرفـی مـی کـنـد.
بـنـابـرایـن، هـر عـمـلی کـه مـوجـب رشـد و کـمال انسان شود و عقل و شرع، آن را ارزش بداند، معروف و هر کاری که باعث انحراف فرد و جامعه از مسیر کمال گردد، و ضدّ ارزش تلقّی شود، منکر خواهد بود. «۴۳»
اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر
در اهـمـیـّت امـر بـه مـعـروف و نهی از منکر، همین بس که حفظ دین در همه ابعادش به اجرای آن بـسـتـگـی دارد. جـوامـع انـسـانـی در پـرتو عمل به این دو فریضه، از پرتگاه سقوط، نجات یـافـته و به اوج کمال، پَر می گشایند. این دو به منزله ضمانت اجرا و پشتوانه عملی سایر وظایف فردی و اجتماعی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... است.
قرآن کریم از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو وظیفه مهمّ امّت اسلامی یاد می کند و می فرماید:
«وَلْتـَکـُنْ مـِنـْکـُمْ اُمَّةٌ یـَدْعـُونَ اِلیَ الْخـَیْرِ یَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اوُلئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»«۴۴»
بـایـد گـروهی از میان شما به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و اینان همان رستگارانند.
در آیـه ای دیـگر، انجام امر به معروف و نهی از منکر را از مهمترین اهداف و آرمانهای مجاهدان راه خدا و یاری کنندگان دین او دانسته، می فرماید:
«اَلَّذیـنَ اِنْ مـَکَّنـّاهـُمْ فـِی الاَْرْضِ اَقـامـُوا الصَّلوةَ وَ اتـَوُا الزَّکـوةَ وَ اَمَرُوا بِالْمَعْروُفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ...»«۴۵»
هـمـان کـسـانـی که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند، زکات می پردازند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند ...
در مـتـون اسـلامـی هـیـچ یـک از عبادات و اعمال شایسته، بجز امر به معروف و نهی از منکر، به عـنـوان عامل برپایی دین و ضامن بقا و استمرار شریعت معرفی نشده است.
امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه در این باره می فرماید:
«قِوامُ الشَّریعَةِ الاَْمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ»«۴۶» ـ تضمین کننده ـ برپایی شریعت و نظام دین، امر به معروف و نهی از منکر است.
و نـیـز آن حـضـرت، در مـقـایـسـه ای شـگـفـت انـگـیز، بین امر به معروف و نهی از منکر و سایر اعمال شایسته ـ حتّی جهاد در راه خدا ـ می فرماید:
«وَ مـا اءَعـْمـالُ الْبِرِّ کُلُّها وَالْجِهادُ فی سَبیلِ اللّهِ عِنْدَ الاَْمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ، اِلاّ کَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجِّی »«۴۷»
تـمـامـی اعمال ارزشمند، حتّی جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، چیزی افزون بر قطره در برابر دریایی عمیق و موّاج نیست.
امر به معروف و نهی از منکر در معاشرت ها
گـفـتـیـم کـه اسـلام بـی تـفـاوتـی انـسـان در بـرخـورد بـا اعـمـال دیـگـران را نـمی پسندد و هرکس را به فراخور توانایی و نفوذ کلمه اش در ارتباط با آنچه از دیگران سرمی زند؛ مسؤول می داند.
این دستور و معیار کلّی، بر آداب معاشرت اسلامی نیز حاکمیّت دارد؛ به این معنا که هر مسلمانی وظیفه دارد، از فرصت های به دست آمده در معاشرت و همنشینی با دیگران ـ هر چند برای مدّتی کوتاه ـ در جهت انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر، استفاده کند.
از آنـجـا که معاشرت با دیگران، ابتدا از محیط خانواده ـ که کوچکترین واحد اجتماعی است ـ آغاز مـی شـود و بـه واحـدهای بزرگتر جامعه منتهی می گردد، انجام وظیفه امر به معروف و نهی از مـنـکـر نـیـز، ابـتـدا بـایـد در جـمـع خـانـواده جـامـه عـمـل بـپـوشـد و بـا تـکـامـل تـدریـجـی شـنـاخـت افـراد، از معروف و منکر و شیوه های صحیح امر و نهی، مسؤولیّت اجـتـمـاعـی آنان نیز آغاز شود. از این رو، بررسی موضوع امر به معروف و نهی از منکر را نیز به همین ترتیب، در دو بخش، «خانواده » و «اجتماع » پی می گیریم.
محیط خانواده
ضـرورت امـر بـه مـعـروف و نـهـی از مـنکر در محیط خانواده بر کسی پوشیده نیست. افراد یک خـانـواده باید نسبت به کارهای هم نظارت آگاهانه و دلسوزانه داشته باشند و یکدیگر را در بهتر سازی زندگی مادّی و معنوی، یاری رسانند.
هر چند محیط خانواده، نسبت به سایر محیط های اجتماعی، کوچک و محدود است، لیکن بعکس، زمینه امـر بـه مـعـروف و نهی از منکر، در این محیط بمراتب گسترده تر و مسؤ ولیّت هر یک از افراد به مراتب سنگین تر است.
تـوضـیـح مـطـلب ایـنـکه، انسان چون در سطح جامعه، از زندگی خصوصی افراد و چگونگی واکنش های آنان در برابر پدیده های گوناگون، اطّلاع محدودتری دارد، تکلیفش نیز نسبت به آنـان سـبـکـتـر خـواهـد بـود.
او تا زمانی که توانایی و شرایط انجام معروف را در کسی احراز نـکـرده، مـوظـّف نـیـسـت او را امـر بـه مـعـروف کـنـد و نـیـز تـا کـسـی را در حـال انـجام منکر ندیده، تکلیف نهی ندارد و به دلیل معاشرت محدود چنین زمینه ای کمتر برایش پـیـش مـی آیـد؛ ولی در خـصـوص اعـضـای خـانـواده، قـضـیـّه بـه این صورت نیست، زیرا به دلیـل دائمـی اعـضـای خانواده با یکدیگر، هر کدام بطور دقیق، در جریان جزئی ترین اقدامات مـثـبـت و مـنـفـی دیـگـری قـرار مـی گـیـرد و نـسـبـت بـه آن عـلم پـیـدا مـی کـنـد. حـصـول چـنـیـن عـلمـی مـوجـب بـروز تـکـلیـف مـی شـود و چـون عـلم در ابـعـاد مـخـتـلف از قـبـیل آداب زندگی، نحوه انجام واجبات دینی، انتخاب دوست، گزینش همسر، رشته تحصیلی، چـگـونـگی فعّالیّتهای اقتصادی و ...حاصل می شود، تکلیف امر و نهی نیز همه ابعاد و زوایای زنـدگی را می پوشاند.
به همین جهت، در قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام، علاوه بـر دستورهای تاءکیدآمیزی که بطور عمومی در مورد امر به معروف و نهی از منکر رسیده، در مورد امر و نهی در محیط خانواده نیز بطور خاصّ سفارش شده است.
قرآن کریم در این باره می فرماید:
«یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا قُوا اَنْفُسَکُمْ وَ اَهْلیکُمْ ناراً وَ قُودُهَا النّاسُ «۴۸»
وَالْحِجارَةُ... ُ. »
ای کـسـانـی کـه ایـمـان آورده ایـد! خود و خانواده تان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگها هستند، نگه دارید.
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه مزبور فرمود:
«آنـهـا «اعـضـای خـانـواده خـود» را به آنچه خداوند دستور داده فرمان دهید و از آنچه او بر حذر داشـته، نهی کنید، پس اگر از تو فرمان بردند، ایشان را از آتش نگه داشته و فرمان خدا را مـحـقـّق سـاخـتـه ای، امـّا اگـر نـافـرمـانـی کـردنـد، تـو مـسـؤ ولیـّت خـویـش را انـجـام داده ای. »«۴۹»
وقتی آیه شریفه بالا نازل شد و مضمون آن به اطّلاع مردم رسید، یکی از مسلمانان در گوشه ای نشست و بنای گریستن گذارد. عدّه ای علّت گریه اش را جویا شدند، در پاسخ گفت :
«من از اصلاح خود ناتوانم و خوف آن دارم که گرفتار دوزخ شوم. اینک خداوند نجات خانواده ام از عذاب جهنّم را نیز از من خواسته است. »
گریه و سخن او را به رسول خد صلی اللّه علیه وآله گزارش دادند. حضرت به او فرمود:
«[اندوهگین مباش!] همین مقدار که آنان را به آنچه خودت انجام می دهی، امر کنی و از آنچه خودت تـرک مـی کـنـی، بـازداری، کـفـایـت مـی کـنـد [و رسـالت اسـلامـی خـویـش را انـجـام داده ای].»«۵۰»
محیط اجتماع
از دیدگاه اسلام، سرنوشت فرد و جامعه از هم جدا نیست و صلاح و فساد هر یک در دیگری مؤثـر اسـت. از ایـن رو، هـیـچ کـس نـبـایـد بـه ایـن دلیـل کـه خـود بـه وظـایـفـش عـمـل مـی کـنـد، نـسـبت به کارها و سرنوشت دیگران بی تفاوت باشد. بی توجّهی و اهانت به ارزشهای الهی، حتّی اگر از سوی تعداد کمی از مردم صورت بگیرد، خواه ناخواه پس از مدتی در جـامـعـه تـأثـیـر مـی گذارد.
از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله در این مورد تشبیه جالبی نقل شده است. آن حضرت می فرماید:
«یـک گـنـهـکـار در مـیان مردم، مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی شده و در وسط دریا تصمیم می گیرد که قسمتی از کشتی را که خودش در آنجا نشسته، سوراخ کند. اگر دیگران او را از این کار خطرناک باز ندارند و با استناد به اینکه او جای نشستن خودش را سوراخ می کند و بـه محلّی که ما در آن نشسته ایم، کاری ندارد، به او کاری نداشته باشند و او موفّق شود، نـیـّت نـادرسـت خـود را عـمـلی سـازد، بـا نـفـوذ آب بـه داخل کشتی، همه غرق و نابود خواهند شد. »«۵۱»
ارتـکـاب گـناه و انجام منکرات، اگر بخواهد بطور علنی در سطح اجتماع شیوع پیدا کند، به زیان همه مردم خواهد بود و زیان آنها دیر یا زود، دامنگیر همه افراد خواهد شد.
در ایـنـجا وظیفه اسلامی، انسانی همگان ایجاب می کند که با دقّت در نحوه معاشرتها و برپا داشـتـن امـر به معروف و نهی از منکر، محیطی پاک و سالم به وجود آورند که در آن، تمایلات نـاصـواب و هـوسهای آلوده شیطانی، زمینه بروز و ظهور پیدا نکند و افرادی که بطور عادی سرگرم تحصیل و کار هستند، ناخواسته در معرض گناه و لغزش قرار نگیرند.
در روایات رسیده از پیشوایان بزرگوار اسلام نیز به این حقیقت تصریح شده است که منکرات و گـنـاهـان اگـر بـطـور عـلنـی در سـطـح جـامـعـه شـیـوع یـابـنـد و کـسـی در قبال آنها واکنش منفی نشان ندهد، فرایند آنها گریبانگیر عموم مردم خواهد شد.
امـام صـادق عـلیـه السـلام، در ایـن بـاره از قـول رسول خدا صلی اللّه علیه وآله چنین نقل کرده است :
«اإنَّ الْمَعْصِیَةَ اءِذا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تَضُرَّ اِلاّ عامِلَها، وَ اِذا عَمِلَ بِها عَلانِیَةً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ، اءَضَرَّتِ الْعامَّةَ»
هـر گـاه بـنـده بـطـور پـنـهـانـی معصیتی مرتکب شود، جز خودش از آنان زیان نمی بیند، ولی هـرگاه آشکارا معصیت کند و با او برخوردی ـ از سوی دیگران ـ صورت نگیرد، همه جامعه از آن زیان خواهند دید.
آنگاه امام صادق علیه السلام، در بیان علّت این تفاوت فرمود:
«وَ ذلِکَ اءَنَّهُ یُذِلُّ بِعَمَلِهِ دینَ اللّهِ وَ یَقْتَدی بِهِ اءَهْلُ عَداوَةِ اللّهِ»«۵۲»
ایـن، بـدان خـاطـر اسـت کـه او بـا انـجـام ایـن عـمـل «گـنـاه » دیـن خـدا را ذلیل می کند و دشمنان خدا نیز «جسارت یافته » به او اقتدا می کنند.
در امـر بـه معروف و نهی از منکر، آنچه بسیار مهمّ است، اطّلاع و توجّه به شیوه های امر و نهی اسـت؛ زیـرا چـه بـسـا بـه کـارگیری یک شیوه نادرست موجب شود که امر به معروف و نهی از منکر، بی نتیجه بماند، یا خدای نخواسته، در طرف اثر معکوس بر جای گذارد.
شـنـاخـت معروف و منکر و اطّلاع از شیوه های امر و نهی و ضرورت به کار بستن این شیوه ها به اندازه ای مهمّ است که پیشوایان بزرگوار اسلام از انجام این دو فریضه بزرگ توسّط افراد ناآگاه از معروف و منکر منع کرده اند.
رسول خدا صلی اللّه علیه و آله در این باره می فرماید:
«مَنْ عَمِلَ عَلی غَیْرِ عِلْمٍ کانَ ما یُفْسِدُ اءَکْثَرَ مِمّا یُصْلِحُ»«۵۳»
کـسـی کـه جـاهـلانـه، دسـت بـه اقـدامـی بـزنـد، مـفـاسـد کـارش بـیـشـتـر از مـصـالح آن خـواهد بود. «۵۴»
بـنـابراین، شایسته است قدری درباره شیوه های صحیح امر به معروف ونهی از منکر توضیح دهیم، بویژه اینکه رعایت این شیوه ها خود از مهمترین آداب معاشرت اسلامی نیز هست.
پی نوشت ها:
۴۳- ر. ک : امـر بـه مـعروف و نهی از منکر، حسین نوری همدانی، ترجمه محمّد محمدی، ص ۸۳، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
۴۴- آل عمران «۳»، آیه ۱۰۴ .
۴۵- حج «۲۲»، آیه ۴۱ .
۴۶- شرح غررالحکم و دررالکلم، ج ۴، ص ۵۱۸ .
۴۷- نهج البلاغه، حکمت ۳۶۶، ص ۱۲۶۳ .
۴۸- تحریم «۶۶»، آیه ۶ .
۴۹- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۱۸ .
۵۰- همان، ص ۴۱۷.
۵۱- تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۸ .
۵۲- بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۷۸ .
۵۳- اصول کافی، ج ۱، ص ۳۵ .
۵۴- بـدیـهـی است که این سخن، به معنای اسقاط تکلیف دائمی از کسانی که خیر و شر را بخوبی نمی شناسند و روشهای صحیح امر به معروف و نهی از منکر را نمی دانند، نیست. آنان نـیـز مـوظـّفـنـد، ابـتـدا خـود را در ایـن جـهـت تـقـویـت کـنـنـد و تکامل بخشند، آنگاه نسبت به انجام واجب الهی یعنی امر به معروف و نهی از منکر اقدام نمایند.
۰۹:۰۹ - ۱۳۹۹/۰۷/۱۴